... پس از ما نگویند که مشتی مردم پست و فرومایه بودند و به ماندن نمی ارزیدند!

اگر ایران در کشاکش روزگار تاکنون به جا مانده و قدر و آبرویی دارد، سببش جز قدر و شأن هنر و ادب آن نبوده است.

نامه پرویز ناتل خانلری به فرزندش نامه یی به پسرم: فرزند من! دمی چند بیش نیست که تو در آغوش من خفته ای و من به نرمی سرت را بر بالین گذاشته و آرام از کنارت برخاسته ام؛ و اکنون به تو نامه می نویسم. شاید هر که از این کار آگاه شود، عجب کند؛ زیرا نامه و پیام آنگاه به کار می آید که میان دو تن فاصله یی باشد و من و تو در کنار همیم؛ اما آنچه مرا به نامه نوشتن وامی دارد، بعد مکان نیست بلکه فاصله ی زمان است. اکنون تو کوچکتر از آنی که بتوانم آنچه می خواهم با تو بگویم. سال های دراز باید بگذرد تا تو گفته های مرا دریابی؛ و تا آن روزگار شاید من نباشم. امیدوارم که نامه ام از این راه دور به تو برسد؛ روزی آن را برداری و به کنجی بروی و بخوانی و درباره آن اندیشه کنی. من اکنون آن روز را از پشت غبار زمان به ابهام می بینم. سالهای دراز گذشته است.نمی دانم که وضع روزگار بهتر از امروزست یا نیست. اکنون که این نامه را می نویسم، زمانه آبستن حادثه هاست. شاید دنیا زیر و رو شود و همه چیز دیگرگون گردد. این نیز ممکن است که باز زمانی روزگار چنین بماند. من نیز همانند هر پدری آرزو دارم که دوران جوانی تو به خوشی و خوشبختی بگذرد؛ اما جوانی بر من خوش نگذشته است و امید ندارم که روزگار تو بهتر باشد. دوران ما عصر ننگ و فساد است و هنوز نشانه یی پیدا نیست از اینکه آینده جز این باشد. آخر، سال نکو را از بهارش می توان شناخت. سرگذشت من، خون دل خوردن و دندان به جگر افشردن بود و می ترسم که سرگذشت تو نیز همین باشد. شاید بر من عیب بگیری که چرا دل از وطن بر نداشته و ترا به دیاری دیگر نبرده ام تا آنجا با خاطری آسوده تر بسر ببری. شاید مرا به بی همتی مُتصّف کنی. راستی آن است که این عزیمت بارها از خاطرم گذشته است؛ اما من و تو از آن نهال ها نیستیم که آسان بتوانیم ریشه از خاک خود بر کنیم و در آب و هوایی دیگر نمو کنیم. پدران تو تا آنجا که خبر دارم، همه با کتاب و قلم سر و کار داشته اند؛ یعنی از آن طایفه بوده اند که مامورند میراث ذوق و اندیشه گذشتگان را به آیندگان بسپارند. جان و دل چنین مردمی با هزاران بند و پیوند به زمین و اهل زمین خود بسته است. از این همه تعلق، گسستن کار آسانی نیست؛ اما شاید ماندن من سببی دیگر نیز داشته است. دشمن که «فساد» است در این خانه مسکن دارد. من با او بسیار کوشیده ام. همه ی خوشی های زندگیم در سر این کار پیکار رفته است. او بارها از در آشتی درامده و لبخند زنان در گوشم گفته است: بیا! بیا! که در این سفره آنچه خواهی، هست! اما من چگونه می توانستم دل از کین او خالی کنم؟ چگونه می توانستم دعوتش را بپذیرم؟ آنچه می خواستم آن بود که «او» نباشد. اینکه تو را به دیاری دیگر نبرده ام از این جهت بود که از تو چشم امیدی داشتم. می خواستم که این کین مرا از این دشمن بخواهی. کین من کین همه بستگان و هموطنان من است. کین ایران است. خلاف مردی دانستم که میدان را خالی کنم و از دشمن بگریزم. شاید تو نیرومندتر از من باشی و در این پیکار بیشتر کامیاب شوی. اکنون که اینجا مانده ایم و سرنوشت ما این است، باید به فکر حال و آینده ی خود باشیم. می دانی که کشور ما روزگاری قدرتی و شوکتی داشت. امروز از آن قدرت و شوکت، نشانی نیست. ملتی کوچکیم و در سرزمینی پهناور پراکنده ایم. در این زمانه، کشورهای عظیم هست که ما در ثروت و قدرت با انها برابری نمی توانیم کرد. امروز ثروت هر ملتی حاصل پیشرفت صنعت اوست و قدرت نظامی نیز، علاوه بر کثرت عدد با صنعت ارتباط دارد. عِدّت و آلت ما در جهان امروزی برای کسب قدرت کافی نیست و هر چه از دلاوری پدران خود یاد کنیم و خود را دلیر سازیم با حریفانی چنین قوی پنجه که اکنون هستند، کاری از پیش نمی توانیم برد. این نکته را از روی نا امیدی نمی گویم و هرگز یاس در دل من راه نیافته است. نیروی خود را سنجیدن و ضعف و قدرت را دانستن از نومیدی نیست. دنیای امروز پر از حریفان زورمند است که با هم دست و گریبانند. ما زوری نداریم که با ایشان در افتیم و اگر بتوانیم، بهتر از آن چیزی نیست که کناری بگیریم و تماشا کنیم. اما یقین ندارم که این کار میسر باشد. حریفانی که بر هم می تازند، هر گوهر یا کلوخی که به دستشان بیاید بر سر هم می کوبند و دیگر از او نمی پرسند که به این سرنوشت راضی هست یا نیست. در این وضع، شاید بهتر آن بود که قدرتی کسب کنیم؛ آنقدر که بتوانیم حریم خود را از دستبرد حریفان نگهداریم و نگذاریم که ما را آلتی بشمارند و در راه مقصود خویش به کار برند؛ اما کسب این قدرت مجالی می خواهد و معلوم نیست که زمانه ی آشفته چنین مجالی به ما بدهد. پس اگر نمی خواهیم یکباره نابود شویم، باید در پی آن باشیم که برای خود شأن و اعتباری جز از راه قدرت مادی به دست بیاوریم تا دیگران به ملاحظه ی آن ما را به چشم اعتنا بنگرند و جانب ما را مراعات کنند و اگر گردش زمانه ما را ورطه ی نابودی کشید، باری، آیندگان نگویند که این مردم لایق و سزاوار چنین سرنوشتی بوده اند. این شأن و اعتبار را جز از راه دانش و ادب حاصل نمی توان کرد. ملتی که رو به انقراض می رود، نخست به دانش و فضیلت بی اعتنا می شود. به این سبب برای مردم امروز باید دلیل و شاهد آورد تا بدانند که اگر ایران در کشاکش روزگار تاکنون به جا مانده و قدر و آبرویی دارد، سببش جز قدر و شأن هنر و ادب آن نبوده است. جنگ ها و پیروزی ها اثری کوتاه دارند. آثار هر پیروزی تا وقتی دوام می یابد که شکستی در پی آن نیامده است. اما پیروزی معنوی است که می تواند شکست نظامی را جبران کند. تاریخ گذشته ی ما سراسر برای این معنی، مثال و دلیل است؛ ولی در تاریخ ملت های دیگر نیز شاهد و برهان بسیار می توان یافت. کشور فرانسه پس از شکست ناپلئون سوم در سال ١٨۷٠ مقام دولت مقتدر درجه ی اول را از دست داده بود. آنچه بعد از این تاریخ موجب شد که باز آن کشور مقام مهمی در جهان داشته باشد، دیگر قدرت سردارانش نبود بلکه هنر نویسندگان و نقاشان شان بود. ما نیز امروز باید در پی آن باشیم که چنین نیرویی برای خود به دست بیاوریم. گذشتگان ما در این راه آنقدر کوشیدند که برای ما آبرو و احترامی بزرگ فراهم کردند. بقای ما تاکنون مدیون و مرهون کوشش آن بزرگواران است. امروز ما از آن پدران نشانی نداریم. آنچه را ایشان بزرگ داشتند، ما به مسخره و بازی گرفته ایم. دیو فساد در گوش ما افسانه و افسون می خواند. کسانی هستند که جز در اندیشه ی انباشتن کیسه ی خود نیستند. دیگران نیز از ایشان سر مشق می گیرند و پیروی می کنند. اگر وضع چنین بماند، هیچ لازم نیست که حادثه یی عظیم ریشه ی وجود ما بر کند. ما خود به آغوش فنا می شتابیم. اما اگر هنوز امیدی هست، آن است که جوانان ما همه یکباره به فساد تن در نداده اند. هنوز برق آرزو در چشم ایشان می درخشد. آرزوی آنکه بمانند و سرافراز باشند. تا چنین شوری در دل ها هست، همه ی بدی ها را سهل می توان گرفت. آینده به دست ایشان است و من آرزو دارم که فردا تو هم در صف این کسان در آیی؛ یعنی در صف کسانی که به قدر و شأن خود پی برده اند؛ می دانند که اگر برای ایران آبرویی نماند، خود نیز آبرو نخواهند داشت. می دانند که برای کسب این شرف کوشش باید کرد و رنج باید برد. آرزوی من این است که تو هم در این کوشش و رنج شریک باشی؛ مردانه بکوشی و با این دشمن درون که فسادست به جنگ برخیزی. اگر در این پیکار پیروز شدی، دشمن بیرون کاری از پیش نخواهد برد؛ و گیرم که بر ما بتازند و کار ما را بسازند؛ باری، اینقدر بکوشیم تا پس از ما نگویند که مشتی مردم پست و فرومایه بودند و به ماندن نمی ارزیدند! زان پیش که دست و پا فرو بندد مرگ    آخر کم از آنکه دست و پایی بزنیم؟ *** این نامه ی پربار و ارزنده بویژه در نشانه گذاری ها از سوی اینجانب ویرایش شده است. عنوان و زیرعنوان را از متن آن برگزیده ام. برجسته نمایی ها نیز همه جا از آنِ من است. همچنین، سپاس فراوان از دوست نازنین و فرهیخته: «م. ب.» برای فرستادن و یادآوری بجای این نامه!      ب. الف. بزرگمهر