نزد سلمانی

آنتون چخوف

 

صبح است. هنوز ساعت هفت نشده اما دکه ی ماکار کوزمیچ بلستکین سلمانی، باز است. صاحب دکه، جوانکی ۲۳ ساله، با سر و روی ناشسته و کثیف و در همان حال، با جامه ای شیک و پیک، سرگرم مرتب کردن دکه است. گرچه در واقع چیزی برای مرتب کردن وجود ندارد؛ با اینهمه، سر و روی او از زوری که می زند، غرق عرق است. به اینجا کهنه ای می کشد، به آنجا انگشتی می مالد، در گوشه ای دیگر ساسی را به ضرب تلنگر از روی دیوار، بر زمین سرنگون می کند.

دکه اش تنگ و کوچک و کثیف است. به دیوارهای چوبی ناهموارش، پارچه ی دیواری کوبیده شده ـ پارچه ای که انسان را به یاد پیراهن نخ نما و رنگ رفته ی سورچی ها می اندازد. بین دو پنجره ی تار و گریه آور دکه، دری تنگ و باریک و غژغژو و فرسوده و بالای آن زنگوله ی سبز زنگ زده ای دیده می شود که گهگاه، خودبخود و بدون هیچ دلیل خاصی تکانی می خورد و جرنگ و جرینگ بیمارگونه ای سر می دهد. کافیست به آینه ای که به یکی از دیوارها آویخته اند، نیم نگاهی بیفکنید تا قیافه تان به گونه ای ترحم انگیز، پخش و پلا و کج و معوج شود. در برابر همین آینه است که ریش مشتریها را می تراشد و سرشان را اصلاح می کند. روی میز کوچکی که به اندازه ی خود ماکار کوزمیچ چرب و کثیف است، همه چیز یافت می شود: شانه های گوناگون، چند تا قیچی و تیغ و آبفشان صناری، یک قوطی پودر صناری، ادوکلن بی بو و خاصیت صناری. تازه خود دکه هم بیش از چند تا صناری نمی ارزد.

جیغ زنگوله ای که بالای در است، طنین افکن می شود و مردی مسن با پالتو کوتاه پشت و رو شده و چکمه های نمدی وارد دکه می شود؛ شال زنانه ای به دور سر و گردن خود پیچیده است.

او، اراست ایوانیچ یاگودف، پدر تعمیدی ماکار کوزمیچ است. روزگاری دربان کلیسا بود؛ اما اکنون در حوالی محله ی «دریاچه ی سرخ» سکونت دارد و آهنگری می کند. اراست ایوانیچ، خطاب به ماکار کوزمیچ که هنوز هم گرم جمع و جور کردن دکه است، می گوید:

ـ سلام ماکار جان، نور چشمم!

روبوسی می کنند. پدر تعمیدی، شال را از دور سر و گردن باز می کند، صلیبی بر سینه رسم می کند، می نشیند و سرفه کنان مگوید:

ــ تا دکانت خیلی راه است پسرم! مگر شوخی ست؟ از دریاچه ی سرخ تا دروازه کالوژ سکایا!

ــ خوش آمدید! حال و احوالتان چطور است؟

ــ مریض احوالم برادر! تب داشتم.

ــ تب؟ انشاالله بلا دور است.

ــ آره، تب داشتم. یک ماه آزگار، توی رختخواب افتاده بودم؛ گمان می کردم دارم غزل خداحافظی را می خوانم. حالم آنقدر بد بود که کشیش بالای سرم آوردند. ولی حالا که شکر خدا، حالم یک ذره بهتر شده، موی سرم می ریزد. رفتم پیش دکتر، دستور داد موهام را از ته بتراشم. می گفت موی تازه ای که بعد از تراشیدن سر در می آد، ریشه اش قوی تر می شود. نشستم و با خودم گفتم: خوبست سراغ ماکار خودمان برم. هر چه باشد، قوم و خویش آدم، بهتر از غریبه هاست ـ هم بهتر می تراشد، هم پول نمی گیرد. درست است که دکانت خیلی دور است ولی چه اشکالی دارد؟ خودش یک جور گشت و گذار است.

ــ با کمال میل. بفرمایید!

ماکار، پاکشان خش خش راه می اندازد و با دستش به صندلی اشاره می کند. یاگودف می رود، روی صندلی می نشیند، به قیافه ی خود در آینه خیره می شود و از منظره ای که می بیند خشنود می شود: پوزه ای کج و کوله، با لبهای زمخت و بینی پت و پهن و چشمهای به پیشانی جسته. ماکار کوزمیچ ملافه ی سفیدی را که آغشته به لکه های زرد رنگ است، روی شانه های او می اندازد، قیچی را چک چک به صدا در می آورد و می گوید:

ــ از ته می تراشم، پاکتراش!

ــ البته! طوری بتراش که شبیه تاتارها شوم، شبیه یک بمب! بجاش موی پرپشت در می آد.

ــ راستی خاله جان حالشان چطور است؟

ــ زنده است، شکر. همین چند روز پیش، رفته بودش خدمت خانم سرگرد. یک روبل به اش مرحمت کردند.

ــ که اینطور … یک روبل … بی زحمت گوش تان را بگیرید و این جوری نگاهش دارید.

ــ دارمش … مواظب باش زخم و زیلیش نکنی. یواش تر، این جوری دردم می آد! داری موهام را می کشی.

ــ مهم نیست. پیش می آد! راستی حال آنا اراستونا چطور است؟

ــ دخترم را می گویی؟ بدک نیست، برای خودش خوش است. همین چهارشنبه ای که گذشت، نامزدش کردیم. راستی تو چرا نیامدی؟

صدای قیچی قطع می شود. ماکار کوزمیچ بازوان خود را فرو می آویزد و وحشت زده می پرسد:

ــ کی را نامزد کردید؟

ــ معلوم است، آنا را.

ــ یعنی چه؟ چطور ممکن است؟ با کی؟

ــ پروکوفی پترویچ شییکین. همان که عمه اش در کوچه ی زلاتوئوستنسکی، سرآشپز است. زن خوبی ست! همه مان از نامزد آنا خوشحالیم … هفته ی آینده هم عروسی شان را راه می اندازیم. تو هم بیا، خوش می گذرد.

ماکار کوزمیچ، مبهوت و رنگ پریده، شانه های خود را بالا می اندازد و می گوید:

ــ چطور ممکن است این کار را کرده باشید؟ آخر چرا؟ این … غیر ممکن است، اراست ایوانیچ! آخر آنا اراستونا … آخر من … من می خواستمش … قصد داشتم بگیرمش! آخر چطور ممکن است؟  …

ــ چطور ندارد! کردیم و شد! آقا داماد، مرد خوبی ست.

قطره های درشت عرق سرد، چهره ی ماکار کوزمیچ را خیس می کند؛ قیچی را کنار می گذارد؛ مشتش را به بینی می مالد و می گوید:

ــ من که می خواستم … این، غیر ممکن است، اراست ایوانیچ! من … من عاشقش بودم … به اش قول داده بودم بگیرمش … خاله جان هم موافق بودند … شما همیشه در حکم پدرم بودید، به اندازه ی مرحوم ابوی به شما احترام می گذاشتم … همیشه مجانی اصلاح تان می کردم … همیشه از من پول دستی می گرفتید … وقتی آقاجانم مرحوم شد شما کاناپه ی ما را برداشتید و ده روبل پول نقد هم از من قرض گرفتید و هیچ وقت هم پسش ندادید. یادتان هست؟

ــ چطور ممکن است یادم نباشد؟ البته که یادم هست! ولی خودمانیم ماکار جان، از تو که داماد در نمی آد! نه پول داری، نه اسم و رسم؛ تازه شغلت هم چنگی به دل  نمی زند  …

ــ ببینم، مگر شییکین پولدار است؟

ــ در شرکت تعاونی کار می کند … هزار و پانصد روبل سپرده دارد … آره، برادر … وانگهی حالا دیگر این حرفها فایده ندارد … کار از کار گذشته … آب رفته که به جوی برنمی گردد، ماکار جان … خوبست زن دیگری برای خودت دست و پا کنی … فقط آنا که از آسمان نیفتاده … ببینم، حالا چرا ماتت برده؟ چرا کارت را تمام نمی کنی؟

ماکار کوزمیچ جواب  نمی دهد. بی حرکت ایستاده است. بعد، دستمالی از جیب خود در می آورد و گریه سر می دهد. اراست ایوانیچ می کوشد، دلداری اش بدهد:

ــ بس کن پسرم! طوری شیون می کند که انگار زن است! گفنم: بس کن! آرام بگیر! همین که سرم را تراشیدی، هر چه دلت می خواد زار بزن! حالا قیچی را بگیر دستت و تمامش کن پسرم.

ماکار کوزمیچ قیچی را بر می دارد، نگاه عاری از ادراک خود را به آن می دوزد و پرتش می کند روی میز. دستهایش می لرزد:

ــ نمی توانم! دستم به کار نمی رود! من آدم بدبختی هستم! آنا هم بدبخت است! ما همدیگر را دوست داشتیم؛ با هم عهد و پیمان بسته بودیم … ولی یک مشت آدم بی رحم، از هم جدامان کردند … اراست ایوانیچ بفرمایید بیرون! چشم ندارم شما را ببینم.

ــ باشد، ماکار جان، فردا برمی گردم. حالا که امروز دستت به کار  نمی رود، فردا می آیم.

ــ بسیار خوب.

ــ امروز را آرام بگیر، من فردا صبح زودترک می آیم.

انسان از مشاهده ی نصف کله ی از ته تراشیده ی اراست ایوانیچ، به یاد تبعیدی ها می افتد. خود او از این بابت، سخت شرمنده است؛ اما چاره ای ندارد جز آنکه دندان روی جگر بگذارد. شال زنانه را دور سر و گردن خود می پیچد و از دکه ی سلمانی بیرون می رود و ماکار کوزمیچ، در تنهایی خویش، همچنان اشک می ریزد.

روز بعد، اراست ایوانیچ صبح زود به دکه ی ماکار کوزمیچ می آید.

ماکار با لحنی سرد می پرسد:

ــ فرمایشی دارید؟

ــ ماکار جان، آمده ام کارت را تمام کنی. نصف سرم مانده  …

ــ اول دستمزدم را می گیرم؛ بعد کار را تمام می کنم. سر هیچکی را مفت و مجانی نمی تراشم.

اراست ایوانیچ، بدون ادای کلمه ای، راه خود را می گیرد و می رود. تا امروز هم نصف موی سرش کوتاه و نصف دیگر، بلند است. او، پرداخت دستمزد به سلمانی جماعت را اسراف می داند ـ دندان روی جگر گذاشته و امیدوار است موی کوتاهش هر چه زودتر بلند شود. او، با همان ریخت و قیافه هم در جشن عروسی دخترش، آنا شرکت کرد و خوش گذرانید.

آنتون چخوف      سال ۱۸۸۳ ترسایی